Một viên quan đại thần của nhà hậu Lê đã đóng góp không ít trong công việc ngoại giao, chiến công của ông đối với triều đại Tây Sơn là rất lớn. Không những vậy, ông còn là nhà trước tác lớn, có công lao đối với nền văn học và văn hóa dân tộc.



Phan Huy Ích là một viên quan đại thần của nhà hậu Lê. Theo sách "Đại Việt sử ký toàn thư", công thần của nhà Tây Sơn có tên chữ là Khiêm Thụ Phủ, Chi Hòa và hiệu là Dụ Am, Đức Hiên. Phan Huy Ích có tên thật là Phan Công Huệ, sinh ngày 12 tháng Chạp năm Canh Ngọ - 1750. Quê của ông nằm  tại làng Thu Hoạch, huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quang, trấn Nghệ An (nay thuộc xã Thạch Châu, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh). Sau này, ông đổi tên thành Phan Huy Ích do kiêng húy của Tuyên phi Đặng Thị Huệ. 

Cha của ông là tiến sĩ Phan Huy Cận, từng đỗ Giải nguyên tại trường thi Hương này vào năm 1753. Năm ông 20 tuổi, ông thi và đỗ Giải nguyên tại trường thi Nghệ An. 

Sau đó, triều đình thu dụng nhân tài, ông được bổ nhiệm một chức quan nhỏ tại trấn Sơn Nam. Thầy của ông chính là Ngô Thì Sĩ. Vợ của ông chính là con gái của Ngô Thì Sĩ. Năm 1775, ông và người anh vợ là Ngô Thì Nhậm cùng dự thi Hội và cùng đỗ tiến sĩ. Khoa này có 18 tiến sĩ, đứng đầu trong số này là Phan Huy Ích đỗ Hội nguyên Tiến sĩ. Vào năm 1754, thân phụ ông cũng từng đỗ Hội nguyên Tiến sĩ như thế.

Năm 1776, triều đình bổ nhiệm làm Hàn lâm thừa chỉ, rồi làm Đốc đồng tỉnh Thanh Hóa, chuyên trông coi việc an ninh sau khi thi đỗ kỳ thi Ứng chế. Năm 1777, vua Lê lệnh ông mang ấn kiếm, sắc phong tước Cung quận công cho Nguyễn Nhạc. Ông đến Phú Xuân, tướng Phạm Ngô Cầu trấn giữ Phú Xuân lại cản ông  rồi sai Nguyễn Hữu Chỉnh đi vào Quảng Nam phong cho Nguyễn Nhạc. Sau đó, ông nhận nhiệm vụ trông coi việc xét xử và luật pháp với tư cách Hiến sát sứ Thanh Hóa.

Nghĩa quân Tây Sơn một lần nữa kéo ra Bắc Hà vào năm 1787. Tình hình nguy cấp, vua Lê Chiêu Thống cầu cứu viện binh của nhà Thanh. Triều đình rối bời khiến Phan Huy Ích bỏ lên Sài Sơn. 14 năm làm quan với chính quyền vua Lê - chúa Trịnh chấm dứt.


Tin liên quan

“Kho báu lịch sử và văn hóa” của Trung Quốc cần tới 3 lớp chìa khóa, ai ra vào đều phải ghi chép?


Năm 1788, Phan Huy Ích cùng với Ngô Thì Nhậm, Đoàn Nguyên Tuấn, Nguyễn Thế Lịch hợp tác với quân Tây Sơn sau khi Nguyễn Huệ ra Bắc đã xuống chiếu cầu hiền. Sau đó, Phan Huy Ích được phong làm Tả thị lang Bộ Hộ.

Ông được thăng chức Thị Trung ngự sử ở tòa Nội các sau khi về nước năm 1792. Cùng năm đó, ông tiếp tục được phong làm Thượng thư Bộ Lễ. Thời điểm đó, vua Quang Trung mất đột ngột. Vị vua trẻ là Quang Toản được ông hết lòng phò tá. Nhưng cho đến sau cũng, ông không thể một mình không ngăn nổi đà suy vi của Tây Sơn.

Quân Nguyễn Ánh tiến ra Bắc vào mùa hạ năm 1802. Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Thế Lịch cũng bị bắt cùng ông. Cả 3 người này đều vì sự ích kỷ, hẹp hòi và tư thù cá nhân của Đặng Trần Thường mà bị bắt. Phan Huy Ích may mắn sống sót vì không bị đánh bằng thuốc độc. Người chịu nặng nhất chính là Ngô Thì Nhậm, ông không qua khỏi vì bị thuốc độc thấm vào phủ tạng.

Sau này, tới năm 1814, ông trở về quê dạy học rồi ra Sài Sơn an dưỡng. Lúc này, tác phẩm Chinh phụ ngâm (tác giả Đặng Trần Côn) được ông hoàn thiện bản dịch. Ngày  Hai mươi tháng Hai năm Nhâm Ngọ (tức 13 tháng 3 năm 1822), ông qua đời tại quê nhà.

Chủ đề liên quan